યોગ દિવસ
યોગ એ એક આપણા લોકોની આપણી પ્રાચીન શારિરીક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક પ્રણાલી છે. આ આપણા સમગ્ર વિશ્વને યોગની ભેટ આપનાર આપણી પ્રાચીન સંસ્કૃતિ છે, જે આપણો ભારત દેશ છે. આ યોગ એ એક સંસ્કૃત શબ્દ છે જેનો અર્થ થાય છે જોડાણ કરવું કે એક કરવું. આ યોગને કરવાથી આપણા શરીર અને આત્મના જોડાણનું પ્રતિક ગણવામાં આવે છે. યોગ એ એક આધ્યાત્મિક શિસ્ત છે. આજે યોગ એ આપણા સમગ્ર વિશ્વમાં જુદા-જુદા સ્વરૂપે કરવામાં આવે છે અને તેની લોકપ્રિયતા પણ દિન-પ્રતિદિન વધી રહી છે.
યોગ એ સદીઓ રાની વર્ષોથી ચાલી આવતી આપણી ભારતીય સંસ્કૃતિનો એક ભાગરૂપ છે. આપણા હિંદુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મમાં યોગનું મહત્વ સૌથી વધુ છે તેને ધ્યાનાવસ્થા સાથે જોડવામાં આવેલ છે.
યોગ શું છે?
યોગ શબ્દના અહીં બે અર્થ થાય છે અને બંને ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. પહેલો અર્થ છે – જોડ અને બીજો અર્થ છે સમાધિ. જ્યા સુધી આપણે માનવી પોતાની સાથે નથી જોડાતા, ત્યાં સુધી આપણે સમાધિ સુધી પહોંચવું મુશ્કેલ બને છે.
યોગનો અર્થ શું છે?
“योग: व्हित्तवृत्ति निरोध:।”
એટલે આપણા ચિત્તમાં સતત જન્મની નિરંકુશ વૃત્તિઓને યોગાભ્યાસ દ્વારા રોકવી તેનું નામ જ યોગ છે. મહર્ષિ પતંજલીના મતે યોગ એ મનોવિજ્ઞાન છે. યોગનું મુખ્ય ધ્યેય આપણા મન ચિત્તની વૃત્તિઓના નિયંત્રણ દ્વારા મગજના નકામા વિચારોને દૂર કરી, આપણા વ્યક્તિત્વના વિકાસમાં ઉપયોગી બને એવા વિચારોને સ્થિર કરવાનું છે.
વિશ્વનો પ્રથમ યોગ દિવસ ક્યારે ઉજવવામાં આવ્યો?
અહીં, 21 જૂનના રોજ આપણા સમગ્ર વિશ્વમાં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની શરૂઆત 21 જૂન, 2015 ના રોજ થઈ હતી. ત્યારથી યોગ દિવસની દર વર્ષે ઉજવણી કરવામાં આવે છે. યોગ દિવસની ઉજવણીનો પ્રસ્તાવ અહીં સૌપ્રથમ આપણા ભારતના વડા પ્રધાનએ 27 સપ્ટેમ્બર, 2014ના રોજ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભામાં તેમના સંબોધનમાં મૂક્યો હતો.
યોગના કેટલા પ્રકાર છે?
અહીં હિંદુ ધર્મ – દર્શનશાસ્ત્રમાં યોગ મુખ્ય પાંચ શાખાઓમાં છે. રાજયોગ, કર્મયોગ, જ્ઞાનયોગ, ભક્તિયોગ અને હઠયોગ છે. આ પતંજલીના યોગસૂત્રોમાં સંકલિત અને હિંદુ દર્શનશાસ્ત્રના સંદર્ભમાં યોગ તરીકે જાણીતો રાજયોગ સાંખ્ય પરંપરાનો ભાગ છે.
યોગ દિવસ શા માટે ઉજવાય?
યોગના અદભુત ફાયદા અને કુદરતી ફાયદાઓને વૈશ્વિક સ્તરે લોકો સુધી પહોંચાડવા માટે
લોકોને યોગ દ્વારા પ્રકૃતિ સાથે જોડવા માટે
દુનિયામાં લોકોને થઈ રહેલા નવા નવા રોગોને ઘટાડવા
આખા સમસ્ત વિશ્વમાં લોકોની વૃદ્ધિ, વિકાસ અને શાંતિ વધારવા
લોકોને માનસિક તણાવ મુક્ત બનાવવા
યોગ દ્વારા લોકોમાં વૈશ્વિક સંકલન વધુ મજબૂત બનાવવા
લોકોમાં યોગ બાબતે જાગૃતતા ફેલાવવા અને યોગ દ્વારા માનવ શરીરમાં થતી ઘણી બધી બિમારીઓથી છૂટકારો મેળવવા.
આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ
| બીજું નામ | યોગ દિવસ |
| ઉજવવામાં આવે છે | વૈશ્વિક પ્રકાર આંતરરાષ્ટ્રીય |
| મહત્વ | વૈશ્વિક સ્વાસ્થ્ય, સંવાદિતા અને શાંતિને સંયુક્ત રાષ્ટ્રનાં સત્તાવાર પ્રોત્સાહન |
| ઉજવણીઓ | યોગ |
| તારીખ | 21 જૂન |
| આવૃત્તિ | વાર્ષિક |
| પ્રથમ ઉજવણી | 21 જૂન 2015 |
Read more :
International Yoga Day
21મી જૂને વિશ્વભરમાં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની ઉજવણી દર વર્ષે કરવામાં આવી રહી છે.
21 જૂનના રોજ આખા સમગ્ર વિશ્વભરમાં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. અહીં પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ 21 જૂન 2015 ના રોજ ઉજવવામાં આવ્યો હતો.
યોગ દિવસની ઉજવણીનો પ્રસ્તાવ સૌપ્રથમ ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીજીએ 27 સપ્ટેમ્બર, 2014ના રોજ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભામાં તેમના સંબોધનમાં મૂક્યો હતો.
આ પછી સંયુક્ત રાષ્ટ્રએ આ યોગ દિવસ અંગે પ્રસ્તાવ લાવીને 21 જૂને આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ઉજવવાની જાહેરાત કરી હતી. કારણ કે આ 21 જુનનો દિવસ ઉત્તર ગોળાર્ધમાં વર્ષનો સૌથી લાંબો દિવસ છે અને વિશ્વના ઘણા ભાગોમાં પણ તેનું વિશેષ મહત્વ છે.
અહીં, સદીઓ પહેલા મહર્ષિ પતંજલિએ મુક્તિના આઠ દરવાજા વર્ણવ્યા હતા, જેને આપણે સૌ ‘અષ્ટાંગ યોગ’ કહીએ છીએ.
હાલમાં, આપણે અષ્ટાંગ યોગના માત્ર અમુક ભાગો જ જાણીએ છીએ જેમ કે આસનો, પ્રાણાયામ અને ધ્યાન.
યોગના આઠ અંગ
યોગ એટલે માત્ર આસન નહીં, પરંતુ તેનાં આઠ અંગો છે.
યમ
યમ શબ્દ સંયમ શબ્દ પરથી ઉતરી આવ્યો છે જેનો અર્થ થાય છે સંયમિત વર્તન.
હવે, અહીં યમના પાંચ ભાગ છે.
| અહિંસા | મન, વચન અને કર્મથી કોઈને નુકસાન ન પહોંચાડવું |
| સત્ય | ભ્રમની દૂર સત્યનું જ્ઞાન |
| અસ્તેય | નકલ કે ચોરી ન કરવી |
| બ્રહ્મચર્ય | ચેતનાને બ્રહ્મ તત્વ સાથે એકાકાર રાખવી |
| અપરિગ્રહ | સંગ્રહખોરી અથવા તો સંચય ન કરવો |
નિયમ
નિયમોના પાંચ પ્રકાર છે.
| શૌચ | આંતરિક અને બાહ્ય સ્વચ્છતા |
| સંતોષ | જે છે તે પૂરતું છે એમ સ્વીકારવું |
| તપ | સ્વયંને તપાવી અસત્યને બાળી નાખવું |
| સ્વાધ્યાય | આત્મા-પરમાત્માને સમજવા માટે અભ્યાસ કરવો |
| ઈશ્વર પ્રણિધાન | ભગવાન પ્રતિ સમર્પણ, અહંકારનો ત્યાગ |
આસન
યોગનો એક પ્રકાર જે વર્તમાન સમયમાં સૌથી વધુ પ્રખ્યાત છે તે આસન છે.
આસન એ માત્ર શારીરિક કસરત નથી.
મહર્ષિ પતંજલિએ યોગના વિશે જણાવતા કહ્યું હતું કે – સ્થિરમ્ સુખમ્ આસન.
દરેક માનવ શરીરની સ્થિરતા અને મનમાં આનંદ અને સહજતા એ જ આસન છે.
જો તમને આ બે સ્થિતિઓ ન મળે, તો તમે આસનમાં નથી.
પ્રાણાયામ
પ્રાણાયામ એ આપણા શરીરમાં સૂક્ષ્મ જીવન જીવવાની શક્તિને વિસ્તારવાની સાધના છે.
યોગને યાજ્ઞવલ્ક્ય સંહિતામાં, મનુષ્યના શરીરમાં પોતે પ્રાણ (અંદર આવતા શ્વાસ) અને અપાન (બહાર જતા શ્વાસ) પ્રત્યેના સજાગતાના જોડાણને અહીં “પ્રાણાયામ” તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યું છે.
માનવ શરીરમાં શ્વાસ લેવા અને ચોડવાનીલ આ પદ્ધતિથી આપણે શરીર અને મન બંનેને સાધનામાં લીન કરી શકીએ છીએ.
હઠયોગ ગ્રંથમાં કહેવાય છે કે, ‘ચલે વાટે, ચલન ચિત્ત’ એટલે કે મનુષ્યે પોતાના શરીરમાં ઝડપી શ્વાસ લેવાથી આપણું મન તેજ અને જ્ઞાની બને છે અને શ્વાસને લયબદ્ધ રીતે લેવાથી મનમાં શાંતિ રહે છે.
પ્રત્યાહાર
આપણા માનવ શરીર પાસે 11 ઇન્દ્રિયો છે: – એટલે કે, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, પાંચ કર્મેન્દ્રિયો અને એક મન.
પ્રત્યાહાર શબ્દની ઉત્પત્તિ પ્રતિ અને આહારથી બંનેના જોડાણથી થઈ છે, એટલે કે આપણી માનવ શરીરની ઈન્દ્રિયો જે વસ્તુઓનો આનંદ લઈ શકે છે તેમાંથી તેને મૂળ સ્ત્રોત તરફ તેને વાળવી જોઈએ.
કેટલાક જાણકાર લોકોનું કહેવું છે કે, જે લોકો સક્રિય છે તે દરેક વસ્તુને ઊર્જા તરીકે ઉપયોગ કરે છે.
આપણી ઇન્દ્રિયોની સતત દોડ આપણી શક્તિને ઘટાડે છે. પ્રત્યાહાર એટલે ઇન્દ્રિયોની દોડ ત્યજીને મગ્ન રહેવું.
ધારણા
‘દેશ બંઓવોકધઃ ચિત્તસ્ય ધારણા’ એટલે કે આપણા મનુષ્યના મનને એક જગ્યાએ સ્થિર રાખવું એ ધારણા છે.
આપણે સૌ વારંવાર ધારણાને ધ્યાન સમજવાની ભૂલ કરતા હોઈએ છીએ. અહીં, ધારણા એ આપણા મનને એકાગ્ર કરવાની સાધના છે.
ધારણાનાં ઘણાં સ્વરૂપો છે. જેમકે પ્રાણ-ધારણા એટલે કે મનુષ્યે પોતાના શ્વાસ લેવાની પ્રક્રિયા પર ધ્યાન કેન્દ્રિ કરવું જોઈએ, જ્યોતિ અથવા બિંદુ ત્રાટક વગેરે છે.
ધારણા એ હકીકતમાં ધ્યાન ધરતા પહેલાની અવસ્થાની વાત કરવામાં આવી છે. મનુષ્યના મનમાં રહેલા વિચારોના પૂરને કાબૂમાં રાખીને ધારણા આપણા મનને શાંતિ આપે છે.
ધ્યાન
યોગને લગતા સૂત્રો કહે છે કે જ્યારે ધારણા ટકી રહે છે, ત્યારે ધ્યાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.
તે સ્પષ્ટ અને સાચી વાત છે કે આપણે ધ્યાન કરી શકતા તો નથી, પરંતુ તે થઈ જાય છે. એટલે કે તમારું ધ્યાન લાગી જાય છે.
ધ્યાન ન ધરવા માટે આપણે જે પણ કંઈ પદ્ધતિ કે પ્રક્રિયા અપનાવીએ છીએ, તે જ આપણને ધારણા એટલે કે મનની એકાગ્રતા તરફ લઈ જઈ શકે છે.
ધ્યાન એ એક એવી સ્થિતિ છે, જ્યાં કર્તા, પદ્ધતિ અથવા તો પ્રક્રિયાનું અસ્તિત્વ જ મટી જાય છે પરંતુ, ધ્યાનની જગ્યાએ ત્યાં માત્ર એક શૂન્યતા રહે છે.
ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો આપણે ઊંઘ પહેલાં ઊંઘવાની તૈયારીઓ કરતા હોઈએ છીએ. પરંતુ, આ તૈયારીમાં ઊંઘની કોઈ ગેરંટી હોતી નથી, તે તો તમને અચાનક આવી જાય છે.
સમાધિ
સમાધિ શબ્દ સામ એટલે કે સમાનતા પરથી ઉતરી આવ્યો છે. યોગ એ યાજ્ઞવલ્ક્ય સંહિતામાં આત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચેની સમાનતાની સ્થિતિને “સમાધિ” કહેવામાં આવે છે.
મહર્ષિ પતંજલિ કહે છે કે જ્યારે યોગી તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપ સત્ ચિત્ આનંદ સ્વરૂપમાં ડૂબી જાય છે, ત્યારે સાધકની તે સ્થિતિને ‘સમાધિ’ કહેવામાં આવે છે.
સમાધિ એ સંપૂર્ણ યૌગિક અવસ્થાનું સ્વરૂપ છે.
આ અવસ્થા વ્યક્ત કરતાં કબીર કહે છે- ‘જબ-જબ ડોલૂં તબ-તબ પરિક્રમા. જો-જો કરું સો-સો પૂજા.’
બુદ્ધે આ અવસ્થાને નિર્વાણ અને મહાવીરે તેને કૈવલ્ય કહી છે.
યોગના નામ
| 1. | સિદ્ધાસન |
| 2. | મત્સ્યેન્દ્રાસન |
| 3. | વજ્રાસન |
| 4. | ધનુરાસન |
| 5. | મત્સ્યાસન |
| 6. | મયૂરાસન |
| 7. | સર્વાંગાસન |
| 8. | પશ્ચિમોત્તાનાસન |
| 9. | શલભાસન |
| 10. | ભુજંગાસન |
| 11. | પદ્માસન |
| 12. | શીર્ષાસન |
Read more :
યોગનું મહત્વ
અહીં, યોગનો અર્થ થાય છે કે સમગ્ર બ્રહ્માંડ સાથેનું જોડાણ. યોગ એ વ્યક્તિ જેનો એક ભાગ છે તેને સમગ્ર બ્રહ્માંડની સાથેનું જોડાણ સભાનતાપૂર્વક એટલે કે ‘વ્યક્તિગત સ્વ’ને જીવંત અસ્તિત્વની સાથે જોડવાની રીતને સૂચવે છે.
આપણા હિન્દુ ધર્મમાં દંતકથાઓ અનુસાર, શિવને યોગના કારક માનવામાં આવે છે. યોગ શરીર અને મન બંનેનું વિજ્ઞાન છે. યોગને પૂરા વિશ્વભરમાં આવકાર મળ્યો છે અને વૈજ્ઞાનિક સ્વીકૃતિ પણ મળી રહી છે. આ વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા દ્વારા પણ યોગ શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્યની મહત્વપૂર્ણ કડી તરીકે છે. તેથી આ યોગ પ્રશિક્ષણ પર પણ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. આ યોગના નિયમિત યોગાભ્યાસથી બુદ્ધિનો સહજ રીતે વિકાસ થાય છે. અહીં, વિદ્યા અભ્યાસની સાથે સાથે સતત સાતત્યપૂર્ણ રીતે યોગાભ્યાસ કરવાથી આપણા શરીરની સ્વચ્છતા અને સ્વસ્થતામાં સહજ રીતે વધારો થાય છે. જેમ કે, વિજ્ઞાન પ્રયોગથી સમજાય છે તેમ યોગ એ આંતરિક પ્રયોગ એટલે કે પોતાની અનુભૂતીનો વિષય છે.
યોગ એ ધર્મ, આસ્થા અને અંધવિશ્વાસથી પણ ઉપર છે. યોગ એ એક આપણું સરળ વિજ્ઞાન છે, પ્રાયોગિક વિજ્ઞાન છે. યોગ એ જીવન જીવવાની કળા છે. તેથી કહેવાયું છે કે, ”ધર્મ એ એક એવુ બંધન છે કે જે બધાને એક ખૂંટીએ બાંધે છે અને યોગ બધા પ્રકારના બંધનોથી મુક્તિનો સાચો માર્ગ બતાવે છે.”
યોગના ફાયદા
યોગ કરવાથી માનસિક સ્ટ્રેન્થ, બેલેન્સ અને ફ્લેક્સિબિલિટી સુધારે છે.
યોગ સંધિવાના લક્ષણો ઘટાડે છે.
યોગ તમને આરામ આપે છે અને યોગ કરવાથી સારી ઊંઘમાં આવે છે.
યોગ કરવાથી માનસિક તણાવ ઓછો થાય છે.
યોગ કરવાથી જીવનની ગુણવત્તા સુધારે છે.
યોગ કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર કાર્યપ્રણાલીને સુધારવામાં મદદ કરે છે.
યોગ કરવાથી બ્લડ સુગર ઘટાડવામાં મદદ મળે છે.
યોગ કરવાથી એકાગ્રતા વધે છે.
યોગ સારી મુદ્રા અને શારીરિક જાગૃતિને પ્રોત્સાહન આપે છે.
યોગ કરવાથી શરીરની રોગ પ્રતિકારક શક્તિ વધે છે.
યોગના આસનોના અભ્યાસથી શરીર અને મન મજબુત બને છે.
યોગના જુદા-જુદા આસનોથી જુદા-જુદા વિકારોથી વાત, પિત્ત અને કફનું શમન થતાં શરીર નિરોગી રહે છે.
યોગ કરવાથી શરીર સુદ્રઢ અને સ્ફુર્તિલું બને છે તેનાથી શરીરમાં તાજગી આવે અને કાર્યશક્તિમાં પણ વધારો થાય છે.
દરરોજ યોગ કરવાથી બ્રહ્મચર્યનું પાલન થાય છે.
યોગના આસનની સાથે-સાથે જો તમે ઉત્તમ પ્રકારના ભાવો કે વિચારોનો આધાર લેવામાં આવે તો માનસિક અથવા આત્મિક રીતે પણ તમને લાભ થાય છે.
યોગમાં આસનો માત્ર શરીર સુધારણાની કસરત નથી. પરંતુ, મનને સ્વસ્થ તેમજ મજબૂત અને સ્ફ્રુતિલું બનાવવા માટેની પ્રાણવાન પ્રક્રિયા છે.
Disclaimer: આ આર્ટિકલમાં આપવામાં આવેલ માહિતી સામાન્ય જ્ઞાન પર આધારિત છે. જે યોગ કરવાથી શરીરને ફાયદા થાય છે. આ વિશે યોગની વધુ માહિતી માટે એક્સપર્ટની સલાહ લેવી.