મહાકવિ કાલિદાસનું જીવનચરિત્ર, જીવનપરિચય | Biography and Life Introduction of the Great Poet Kalidasa

પ્રસ્તાવના

કાલિદાસ સંસ્કૃત ભાષાના એક પ્રખર વિદ્વાન કવિ હતા. આ કવિ કાલિદાસે તેમની કૃતિઓમાં દીર્ઘદ્રષ્ટિ અને કલ્યાણકારી વિચારો લાવ્યા હતા. કાલિદાસ ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્યના નવરત્નોમાંના એક ‘રત્ન’ હતા. કવિ કાલિદાસનો સમાવેશ ભારતના શ્રેષ્ઠ કવિઓમાં થાય છે. તેથી જ કાલિદાસને મહાકવિ કાલિદાસનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.

મહાકવિ કાલિદાસ “કવિ કુલગુરું” તરીકે બહુમાન પામ્યા હતા. કાલિદાસે લખેલા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તત્કાલીન ભારતીય સમાજનું ગૌરવશાળી દર્શન થાય છે. કવિ કાલિદાસના કેટલાક રસસભર નાટકો અને સુમધુર કાવ્ય સાહિત્યના પ્રશંસકોએ કવિ કાલિદાસ વિશે કેટલીક દંતકથાઓ પણ પ્રચલિત કરી છે.

આપણા ભારતની પૌરાણિક કથાઓ અને તત્વજ્ઞાનને મુખ્ય આધાર ગણીને સુંદર, સરળ અને અલંકૃત ભાષામાં પોતાના સર્જનો બનાવ્યા હતા અને કાલિદાસના સર્જનો દ્વારા ભારતને નવી દિશા આપવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. કાલિદાસની કૃતિઓમાં “શ્રૃંગાર” રસથી ભરપુર છે. જો આ કૃતિ એક વાર વાંચશે તો તેની અનુભૂતિ આપોઆપ થઈ જશે. કવિ કાલિદાસે તેમના સાહિત્યમાં આદર્શવાદી અને નૈતિક મૂલ્યોનું વિશેષ ધ્યાન આપ્યું છે. કાલિદાસની કૃતિઓ ઘણી બધી ભાષાઓમાં પ્રકાશિત થઈ છે.

ચાલો આજે આપણે પ્રખર વિદ્વાન મહાકવિ કાલિદાસના જીવન પરિચય- જન્મ, લગ્ન, પરિવાર, ઇતિહાસ અને કૃતિઓ વિશે વિશેષ માહિતી મેળવીએ.

મહાકવિ કાલિદાસનો જીવન પરિચય :

મહાકવિ કાલિદાસનો જન્મઃ

કાલિદાસના વિવાહ(લગ્ન):

મહાકવિ કાલિદાસની રચનાઓઃ

અભિજ્ઞાનશાકુંતલમ્-નાટકઃ

મહાકવિ કાલિદાસ જીવન પરિચય (Mahakavi Kalidas Biography in Gujarati):

નામ : કાલિદાસ

જન્મ : આશરે ઇ.પૂ. ૧લી થી ઇસ. ૫મી સદી

જન્મ સ્થળ : નિશ્ચત થઈ શકયુ નથી

પત્નીનું નામ : રાજકુમારી વિદ્યોત્તમા

વ્યવસાય : સંસ્કૃત કવિ, નાટ્યકાર અને રાજા વિક્રમાદિત્યના દરબારના નવરત્નોમાંના એક હતા.

ઉપાધિ : મહાકવિ

પ્રસિધ્ધ કૃતિઓ : અભિજ્ઞાન શાંકુતલમ્, રઘુવંશમ્, મેઘદૂત, વિક્રમોર્વશીય અને કુમારસંભવમ્

મૃત્ત્યુ : જન્મની જેમ મૃત્યુનો સમય પણ ચોકકસ જાણી શકાયો નથી. (ઇ.પૂ. ૧લી થી ઇસ. ૫મી સદી)

મહાકવિ કાલિદાસનો જન્મઃ-

કાલિદાસના જન્મ અંગે કોઈપણ પ્રકારના ઠોસ નક્કી પુરાવા, માહિતી કે કોઈ દસ્તાવેજ મળી આવેલ નથી. કાલિદાસના જન્મ અંગે ઘણા વિદ્વાનો અલગ અલગ મંતવ્યો ધરાવે છે. કેટલાક વિદ્વાનો કાલિદાસનો જન્મ ઇ.સ. પૂર્વ ૧૫૦ થી ઇ.સ. ૪૦૦ની વચ્ચે થયો હોવાનું માને છે. તો કેટલાક વિદ્વાનોના મતે ગુપ્તકાળનો સમય તેમનો જન્મ ગણાય છે. કારણ કે અગ્નિમિત્રનું વર્ણન કાલિદાસના નાટક ‘માલવિકાગ્નિમિત્ર’માં જોવા મળે છે. જ્યારે કાલિદાસ ઇ.સ. પૂર્વે 170ના શાસક હતા. અહીં, વાગભટ્ટના ‘હર્ષચરિતમ્’માં બીજા કાલિદાસનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. જે છઠ્ઠી સદીની રચના છે. તેથી, આ તમામ પુરાવાઓને ધ્યાનમાં લેતા, કાલિદાસનો જન્મ સમય ઇ.સ. પૂર્વે 1લી સદી અને પૂર્વે ત્રીજી સદીની વચ્ચેનો માનવામાં આવે છે.

કાલિદાસના જન્મ સ્થળને લઈને પણ ઘણા વિદ્વાનો અને ઈતિહાસકારોના મતમતાંર જોવા મળેગ છે. કાલિદાસે તેમની કવિતા મેઘદૂતમાં ઉજ્જૈન શહેરનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. જે મધ્યપ્રદેશ રાજ્યમાં આવેલ છે. તેથી જ કેટલાક ઈતિહાસકારો અને વિદ્વાનો તેમનું જન્મસ્થળ ઉજ્જૈન હોવાનો મત ધરાવે છે. તો વળી કેટલાક ઈતિહાસકારો માને છે કે કાલિદાસનો જન્મ ઉત્તરાખંડના રૂદ્રપ્રયાગ જિલ્લાના કવિલ્કા ગામમાં થયો હતો. સરકાર દ્વારા અહીં કાલિદાસની પ્રતિમા અને ઓડિટોરિયમ બનાવવામાં આવ્યું છે.

કાલિદાસના વિવાહ(લગ્ન):

કાલિદાસના લગ્ન સંયોગથી રાજકુમારી વિદ્યોત્મા સાથે થયા હતા. એવું કહેવાય છે કે રાજકુમારી વિદ્યોત્માને પોતાના જ્ઞાન અને બુદ્ધિમત્તા પર ખૂબ ઘમંડ હતો. તેથી આ રાજકુમારી વિદ્યોત્મા એ પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. કોઈપણ વ્યક્તિ તેને વાદ-વિવાદમાં હરાવી દેશે તેની સાથે તે રાજકુમારી લગ્ન કરશે.

રાજકુમારી વિદ્યોત્મા સાથે લગ્ન કરવા માટેની ઈચ્છા ધરાવતા ઘણા વિદ્વાનો વાદ-વિવાદમાં વિદ્યોત્માથી હારી ગયા હતા. તેથી, કેટલાક વિદ્વાનો પોતાની હારનો બદલો લેવા માટે વિદ્યોત્માના લગ્ન માટે કોઈ મુર્ખ વ્યકિતની શોધમાં હતા. આ વિદ્વાનો મૂર્ખ વ્યક્તિની સાથે રાજકુમારીને લગ્ન કરાવવા માંગતા હતા. જેથી બધા વિદ્વાનો ભેગા મળીને અજ્ઞાની મૂર્ખને વ્યક્તિને શોધતા હતા.

એ સમયમાં તેમણે કાલિદાસને જોયા, જેઓ પોતે જ્યાં બેઠા હતા તે જ એક ઝાડની એ જ ડાળી કાપી રહ્યા હતા. આ દ્ર્ર્રષ્ય જોઈને બધા વિદ્વાનોને લાગ્યું કે આ વ્યક્તિથી વધુ મૂર્ખ આ દુનિયામાં બીજું કોઈ ના હોય. તેથી, કાલિદાસને તે વિદ્વાનો રાજકુમારી વિદ્યોત્મા પાસે લઈ ગયા અને કહ્યું કે કાલિદાસ અમારા ગુરુ મહારાજ છે. જેઓએ આજે મૌન વ્રત પાળ્યું છે. જેથી તમે તેમની સાથે મૌન શબ્દાવલી સાંકેતિક ભાષામાં ચર્ચા વિચારણા કરી શકો છો.

જ્યારે વિદ્યોત્મા કાલિદાસને હાવભાવથી મૌન શબ્દોમાં પ્રશ્નો પૂછતી હતી, ત્યારે કાલિદાસ પણ સાંકેતિક ભાષામાં જવાબ આપતા હતા. જેના માટે ત્યાં હાજર રહેલા તમામ વિદ્વાનોએ સાચી દલીલો આપીને વિદ્યોત્માને તે પ્રશ્નનો જવાબ સમજાવી દેતા હતા.

રાજકુમારી વિદ્યોત્માને લાગ્યું, કે કાલિદાસ કોઈ રહસ્યમય પ્રશ્નનો સાચો જવાબ આપી રહ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે વિદ્યોત્માએ પ્રશ્નના રૂપમાં ખુલ્લો હાથ બતાવ્યો ત્યારે કાલિદાસને લાગ્યું કે તે થપ્પડ મારવાની ધમકી આપી રહી છે. તેથી જ તેમણે જવાબમાં પોતાની મુઠ્ઠી બતાવી, તો વિદ્યોત્માને લાગ્યું કે કાલિદાસ કહી રહ્યા છે કે પાંચ ઇન્દ્રિયો ભલે જુદી હોય, પરંતુ બધા એક જ મનથી ચાલે છે. તેનાથી પ્રભાવિત થઈને રાજકુમારી વિદ્યોત્મા કાલિદાસ સાથે લગ્ન કરવા માટે સંમત થઈ ગઈ અને તેમને પોતાના પતિ તરીકે સ્વીકારી લીધા હતા.

અમુક સમય વીતતાં પછી જયારે વિદ્યોત્માને ખબર પડી કે કાલિદાસ એક મંદબુદ્ધિ અને મૂર્ખ વ્યક્તિ છે. તો તેણીએ કાલિદાસને ધિક્કારીને ઘરની બહાર કાઢી મૂક્યા હતા અને કહ્યું કે જ્યાં સુધી તમે પંડિત ન બનો ત્યાં સુધી ઘરે પાછા આવશો નહીં. કાલિદાસ પોતાની પત્નીથી અલગ થયા પછી, કાલિદાસે નક્કી કર્યું કે જ્યાં સુધી તેઓ વિદ્વાન પંડિત ન બને ત્યાં સુધી તેઓ ઘરે પાછા નહીં ફરે. આ નિશ્ચય સાથે તેમણે ઘર છોડી દીધું અને મા કાલીના ઉપાસક બની ગયા.

મા કાલીના આશીર્વાદથી તેઓ સાહિત્યના ઉચ્ચ જ્ઞાની અને વિદ્વાન બન્યા. જે બાદ તેઓ ઘરે પરત ફર્યો. જ્યારે તેઓ ઘરે પહોંચ્યા અને દરવાજેથી તેમની પત્નીને આવાજ આપ્યો, ત્યારે વિદ્યોત્મા આ અવાજ સાંભળીને જ જાણી ગઇ કે તેમના દરવાજે આજે કોઇક ઉચ્ચ જ્ઞાની વ્યક્તિ આવ્યો છે.

આ રીતે પત્ની દ્વારા અપમાનીત થયા પછી તેમણે કાલીમાતાની ઉપાસના કરી પરમ જ્ઞાન મળ્યું અને તેઓ મહાન કવિ બન્યા. આજે તેમની ગણના વિશ્વના શ્રેષ્ઠ કવિઓમાં થઈ રહી છે, એટલું જ નહીં, સંસ્કૃતિ સાહિત્યમાં કાલિદાસ જેવો બીજો કોઈ કવિ હજુ સુધી જન્મ્યો નથી.

2 October Gandhi Jaynti | ગાંધીજીની જન્મજયંતી વિશે માહિતી

મહાકવિ કાલિદાસની રચનાઓઃ

મહાકવિ કાલિદાસ દ્વારા તેમની ઉત્તમ વિચારસરણી અને બુદ્ધિમત્તાથી લખાયેલી રચનાઓને કારણે તેમની ગણના વિશ્વના શ્રેષ્ઠ કવિઓ અને નાટ્યકારોમાં થાય છે.

કવિ કાલિદાસની કૃતિઓ સાહિત્યિક તેમજ ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવે છે. કાલિદાસની પોતે રચેલી રચનાઓની લાંબી એવી યાદી છે. પરંતુ, કાલિદાસને તેમની મુખ્ય 7 રચનાઓને કારણે સૌથી વધુ ખ્યાતિ મળી છે, તે રચનાઓ નીચે મુજબ છે-

ચાર કાવ્ય રચનાઓ પ્રખ્યાત છે:

મહાકાવ્ય – 1.રઘુવંશમ્, 2.કુમારસંભવમ્.

ખંડ કાવ્ય– 3.મેઘદૂતમ્, 4.ઋતુસંહારમ્.

ત્રણ નાટકો પ્રખ્યાત છે:

1.અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્

2.માલ્વિકાગ્નિમિત્રમ્

3.વિક્રમોવર્શિયમ્

આ કાલિદાસે પોતે રચેલી રચનાઓને કારણે તેઓ વિશ્વના સર્વશ્રેષ્ઠ અને મહાન કવિ તરીકે ઓળખાયા. સંસ્કૃત સાહિત્યના વાચકો તેમની સુંદર ભાષા, પ્રેમની અભિવ્યક્તિ અને પ્રકૃતિના વર્ણનથી મંત્રમુગ્ધ અને લાગણીશીલ બની જાય છે.

કાલિદાસની કૃતિઓનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન નીચે પ્રમાણે છે –

1.અભિજ્ઞાનશાકુંતલમ્-નાટકઃ

મહાકવિ કાલિદાસજીનું આ નાટક ખૂબ જ પ્રખ્યાત છે. આ નાટક સંસ્કૃતમાં લખ્યું હતું પરંતુ, તેનો લગભગ વિશ્વની દરેક ભાષામાં અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે. અંગ્રેજી અને જર્મન ભાષામાં પણ આ નાટકનો અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે.આ નાટક આખું મહાભારતના આદિપર્વની શકુંતલાના વ્યાખ્યાયન પર આધારિત છે, જેમાં રાજા દુષ્યંત અને શકુંતલાની પ્રેમકથા વર્ણવવામાં આવી છે. આ નાટકને કુલ 7 અંકોમાં વર્ણવવામાં આવ્યું છે.

મહાકવિ કાલિદાસે તેમના નાટક અભિજ્ઞાન શાકુંતલમમાં વર્ણવેલી વાર્તા મહાભારતમાં વર્ણવેલી વાર્તા કરતાં કંઈક અલગ જ જોવા મળે છે. કાલિદાસે આ વાર્તામાં કેટલીક અન્ય ઘટનાઓ ઉમેરીને તેને રોમાંચક અને રસપ્રદ બનાવી છે.

રાજા દુષ્યંતના ઋષિ કણ્વના આશ્રમમાં આવવાથી લઈને શકુંતલા સાથેના ગાંધર્વવિવાહ સુધીની વાર્તા મહાભારતની સાથે સંકળાયેલ જેવી જ છે. આ વાર્તામાં, રાજા દુષ્યંત તેની શાહી વીંટી ‘સ્મૃતિ ચિહ્ન’ તરીકે આશ્રમમાંથી વિદાય લેતી વખતે શકુંતલાને આપે છે અને કહે છે કે તેઓ જલ્દી જ તેને લેવા માટે તેની ચતુરંગી સેનાને મોકલશે. રાજા દુષ્યંતના ગયા પછી શકુંતલા તે રાજાના વિચારોમાં ખોવાયેલી રહે છે.

એક દિવસ દુર્વાશા ઋષિ આશ્રમમાં આવે છે. ત્યારે રાજા દુષ્યંતના વિચારોમાં ખોવાયેલી શકુંતલા પોતે દુર્વાશા ઋષિને યોગ્ય માન આપી શકતી નથી. આ પોતાની અવગણનાથી ગુસ્સે થઈને ઋષિ દુર્વાસા શકુંતલાને શ્રાપ આપે છે કે તે જેની યાદોથી શકુન્તલાએ મને યોગ્ય સન્માન આપ્યું નથી, તે તેને હંમેશા માટે ભૂલી જશે. આ ઋષિ દુર્વાસાએ આપેલા શ્રાપને કારણે આશ્રમના તમામ રહેવાસીઓ ડરી જાય છે અને દુર્વાસા ઋષિની માફી માંગે છે. ત્યારે શકુંતલા પણ પોતાની ભૂલ માટે ઋષિ પાસે માફી માંગે છે.

ઋષિ દુર્વાશા કહે છે કે ઋષિનો શ્રાપ ક્યારેય પાછો લઈ શકાતો નથી. પરંતુ, તે આપેલા શ્રાપની અસરને ઘટાડી શકાય છે. જો તે રાજાને તેના દ્વારા યાદ સ્વરૂપે આપવામાં આવેલી વીંટી બતાવશે તો તે તમને ઓળખી જશે. ત્યાર બાદ પ્રથમ મિલનમાં જ શકુંતલા રાજા દુષ્યંત વડે ગર્ભવતી થઈ જાય છે અને થોડાક સમય પછી તે એક પુત્રને જન્મ આપે છે.

હવે, શકુંતલા પોતાના પુત્ર સાથે અને આશ્રમ છોડી ઋષિ કણ્વના આશીર્વાદ લઈને તેના પતિ રાજા દુષ્યંતને મળવા જાય છે. તે ત્યાં જતા વચ્ચે રસ્તામાં, ગંગા નદી પાર કરવા માટે હોડીમાં બેસતી વખતે દુર્ભાગ્યવશ રાજાએ આપેલી વીંટી શકુંતલાની આંગળીમાંથી નીકળીને પાણીમાં પડી જાય છે. રાજા દુષ્યંતની રાજધાની પહોંચ્યા પછી શકુંતલા પોતાના પુત્ર સાથે રાજાના મહેલમાં રાજાને મળવા જાય છે અને રાજાને કહે છે કે હે રાજા, તમે મારી સાથે ગાંધર્વવિવાહ કર્યા છે. મારી સાથે જે આ બાળક છે એ તમારો પુત્ર છે અને તમારા વચન મુજબ તમે તેને તમારી સાથે રાખો. તમારા આશ્રય હેઠળ અને તેને તમારા રાજ્યનો રાજકુમાર જાહેર કરો.

ઋષિ દુર્વાસાના શ્રાપને કારણે, રાજા દુષ્યંતને કંઈપણ યાદ રહેતુ નથી. તેથી તે શકુંતલાને તેમના ગાંધર્વ વિવાહની કોઈ નિશાની હોય તો તે બતાવવાનું કહે છે. શકુંતલા હાથ ઊંચો કરીને વીંટી બતાવવાની કોશીશ કરે છે. પરંતુ, હાથમાં રાજાએ આપેલી વીંટી હોતી નથી. આ કારણે શકુંતલાને દરબાર વાસીઓ સામે ખૂબ જ શરમ અનુભવવી પડે છે. ત્યારે તે રાજ્યસભા છોડીને પોતાના પુત્ર સાથે કણ્વ ઋષિના આશ્રમમાં પરત આવે છે.

મહાકવિ કાલિદાસની રચના અનુસાર, ગંગા નદીમાં એક મોટી માછલી પકડ્યા પછી, જ્યારે એક માછીમાર તેને કાપતો હતો, ત્યારે તેને માછલીના પેટમાંથી તે સોનાની વીંટી મળી આવે છે. તેના સાથીઓને પૂછવાથી તેને ખબર પડે છે કે આ વીંટી રાજાની છે. જ્યારે ત્યાં હાજર રાજાના સૈનિકોને આ વાતની જાણ થઈ તો તેઓ તે માછીમારને પકડીને રાજા દુષ્યંત પાસે લઈ ગયા. જ્યારે રાજા આ વીંટી જુએ છે, ત્યારે તેને બધું જ યાદ આવી જાય છે અને માછીમારને ઘણું મોટુ ઈનામ આપીને વિદાય કરે છે.

જ્યારે રાજાની યાદશકિત પાછી આવી જાય છે, ત્યારે રાજા ખૂબ ગુસ્સે થાય છે અને ત્યારે રાજા પોતાની સેના લઈને શકુંતલાની શોધમાં નીકળે છે. કણ્વ ઋષિના આશ્રમ પાસે રાજા એક બાળકને જુએ છે, જે સિંહના બચ્ચાનું મોં ખોલીને સિંહના દાંત ગણી રહ્યો હતો. જ્યારે રાજા દ્વારા તેને પૂછવામાં આવે છે, ત્યારે તે કહે છે કે તે શકુંતલાનો પુત્ર છે. તે બાળક રાજાને આશ્રમમાં લઈ જાય છે, જ્યાં રાજા દુષ્યંત શકુંતલાને મળે છે. રાજા દુષ્યંત તેની પત્ની શકુંતલા અને પુત્ર સાથે પોતાની રાજધાનીમાં પરત ફરે છે અને તેના પુત્રને રાજકુમાર તરીકે જાહેર કરે છે. દુષ્યંત – શકુંતલાનો આ પુત્ર “ભારત” તરીકે ઓળખાય છે.

આ રાજા ભારતે આ વિશાળ ભૂમિને એક કરીને વર્ષો સુધી શાસન કર્યું હતું. તેથી આ ચક્રવર્તી સમ્રાટના નામે આ દેશને “ભારતવર્ષ” નામ મળ્યુ. તેથી આપણા દેશનું નામ “ભારત” પડ્યું છે.

मिशन चंद्रयान-3 | Chandrayaan-3, India’s Moon lander and rover